Copyright © 1999-2006 by C.E.P. Vermeulen.
E-mail: mail@charlesvermeulen.com
1. Introductie
1.1 Wenskus' Stammesbildung und Verfassung. Das Werden der Frühmittelalterlichen Gentes: een inleiding - De probleemstelling van dit artikel globaal geformuleerd
Hoe moeten we ons vroegmiddeleeuwse groepen als de Ostrogoten, de Franken of de Denen voorstellen? Of liever: wat hield deze groepen bijelkaar? Voor historici die zich bezig hielden met de vroege middeleeuwen was deze vraag lange tijd niet aan de orde. Voor hen was het zonneklaar. Het waren stammen. Onder invloed van het nationalisme van de negentiende en de twintigste eeuw werden deze stammen door historici beschouwd als raciaal en cultureel homogene groepen, elk wonend in een eigen gebied en elk gekenmerkt door de gemeenschappelijke afkomst en lotsbestemstemming van zijn leden. Stammen werden alszodanig opgevat als iets onveranderlijks, als iets dat door de geschiedenis onberoerd bleef. |1| Het was dus vanzelfsprekend dat een stam een eenheid vormde. Pas met het verschijnen in 1961 van Stammesbildung und Verfassung. Das Werden der frühmittelalterliche Gentes van Reinhard Wenskus |2| werd deze notie voor het eerst bestreden en deed een geheel andere notie van het begrip 'stam' opgeld. |3| Wenskus introduceerde in het onderzoek naar de 'Germaanse' stammen een 'subjectief bepaald' etniciteitsbegrip. |4| Dat wil zeggen, om te bepalen van welke etnische groep mensen deel uitmaakten, moest niet gekeken worden naar objectieve criteria als taal of recht; het ging erom tot welke groep de betreffende mensen zichzelf rekenden.
Door dit nieuwe etniciteitsbegrip komen de 'Germaanse' stammen vanaf de late IJzertijd tot en met de vroege middeleeuwen in een heel ander daglicht te staan. |5| Wenskus had duidelijk gemaakt dat stammen - in het bijzonder die uit de Volksverhuizingstijd - niet langer als statische eenheden gezien konden worden, zoals dit in de traditionele historiografie gebeurde. Door de tijd heen voltrokken zich legio processen van etnogenese (Stammesbildung) en stamdesintegratie. Bovendien veranderden stammen voortdurend van samenstelling: steeds weer splitsten zich leden van een stam af of sloten nieuwe leden zich bij een stam aan. |6| Als gevolg hiervan was de stam per definitie een heterogene eenheid. Desondanks werd de stam door haar leden voorgesteld als een afstammingsgemeenschap. Dit betrof een manier om de gemeenschappelijkheid van de groepsleden uit te drukken. Wenskus duidt dit verschijnsel aan met de term 'Gentilismus'. |7| De band die de leden van de stam deelden was in de eerste plaats een politieke. |8| De stamleden waren namelijk als krijger-volgelingen verbonden aan de leider van de stam, de Heerkönig, en alszodanig vormden zij diens Gefolgschaft. |9| Onder de leden van een kleine, traditiedragende, adelijke kern binnen de stam, de zogeheten Traditionskern, bestond daarenboven nog een andere band. |10| Zij die deel uitmaakten van de Traditionskern beschouwden de stamtradities - de sine non qua voor de 'ethnische Existenz' van gemeenschappen - als de hunne en onder hen bestond daardoor een etnisch gedefinieerd groepsbewustzijn. Dit groepsbewustzijn wordt door Wenskus met de term Stammesbewußtsein aangeduid. |11| Het Stammesbewußtsein kon echter ook buiten de oorspronkelijke Traditionskern verbreid raken. Een belangrijke voorwaarde hiervoor was, zo schrijft Wenskus, dat de stam langere tijd in een bepaald gebied verbleef. De samenstelling van de stam veranderde namelijk minder sterk dan wanneer de stam rondtrok (hetgeen in de Volksverhuizingstijd vaak het geval was). Hierdoor kon het gevoel ontstaan dat men altijd al bij elkaar had gehoord. Er voltrok zich dan een proces van etnogenese of Stammesbildung. |12|
Opmerkelijk is dat de stamtraditie bij Wenskus de enige factor van continuïteit is binnen de stam en tussen stammen uit verschillende tijden. Waar de 'personele' samenstelling van de stam voortdurend veranderde en waar stammen uiteen konden vallen en nieuwe konden ontstaan, kon een traditie eeuwenlang voort blijven leven. |13| Hoewel de Amerikaanse historicus Walter Goffart het begrip Traditionskern verkeerd hanteert - hij meent ten onrechte dat het begrip duidt op de traditie zelf, terwijl Wenskus de dragers ervan mee bedoelt - vat hij het bovenstaande goed samen: '(...) a thread of inner continuity linked these shifting constellations; a "core of tradition" (Traditionskern), provided by renowned families descended from gods and outstanding in deeds, was the element that, again and again, imparted the form of a definite tribe to multitudes of variable polyethnic composition.' |14|
Wenskus' denken zoals dat boven uiteen is gezet, is sinds het verschijnen van Stammesbildung und Verfassung voornamelijk toegepast door Herwig Wolfram in diens onderzoek naar de zogeheten Goten. |15| De hand van Wenskus vinden we bij Wolfram ondermeer terug in het idee dat de diverse groepen die in de klassieke bronnen te onderscheiden zijn met de naam Goten of een daarop lijkende naam, zoals de Gauten en de Gutonen, of met 'goten' als onderdeel in de naam (Ostrogoten, Visigoten) met elkaar verbonden zijn doordat zij voor een deel hun stamtraditie met elkaar gemeen hadden. |16| (In het vervolg zal ik deze groepen aanduiden met de term 'Gotische groepen'.) Het is deze Gotische traditie, die centraal staat in dit onderzoek. Dit onderzoek is namelijk een poging om na te gaan of het bestaan van een Gotische traditie kan worden aangetoond. Dit is een punt van discussie, dat nog wel even op de agenda zal staan. Met name in studies van Walter Goffart en Patrick Amory, zoals we zullen zien, wordt Wolframs stellingname zwaar onder vuur genomen. Daarbij blijven echter nogal wat kwesties links liggen die door Wolfram ter verdediging zouden kunnen worden aangevoerd. Het is de bedoeling dat in dit onderzoek een deel van deze kwesties wordt opgelost.
Alvorens we op de centrale kwestie van dit werkstuk in kunnen gaan, echter, zal eerst onder woorden moeten worden gebracht wat Wenskus en Wolfram onder het begrip 'traditie' verstaan. Dit zal in de nu volgende paragraaf gebeuren. Hierbij zal Stammesbildung und Verfassung centraal staan omdat Wolfram het begrip 'traditie' hanteert zoals het in dit werk gehanteerd wordt. |17| In de daarop volgende paragraaf zal gekeken worden waar de Gotische traditie volgens Wolfram door gevormd wordt. Daarbij zullen we kennis nemen van de vier voornaamste stappen in Wolframs denken. |18| Tevens zal dan de centrale kwestie van dit werkstuk in meer concrete deelproblemen gespecificeerd de revue passeren. Twee van de vier stappen in Wolframs denken zullen daarbij de hoofdrol blijken te spelen. Op de andere twee stappen zal een paragraaf later kort worden ingegaan.
inhoudsopgave | volgende | bovenkant pagina
Noten 1.1
1. Walter Pohl, 'Conceptions of ethnicity in Early Medieval studies', Archaeologia Polana 29 (1991) 39-49, aldaar 39.
2. Reinhard Wenskus, Stammesbildung und Verfassung. Das Werden der Frühmittelalterlichen Gentes (Köln 1961).
3. Het hier volgende overzicht van de voornaamste en hier relevante denkbeelden uit Stammesbildung und Verfassung is goeddeels gebaseerd op de overzichten van Walter Pohl en vooral Jos Bazelmans die zij bieden in de volgende werken: Walter Pohl, 'Tradition, Ethnogenese und literarische Gestaltung: eine Zwischenbilanz', in: Karl Brunner und Brigitte Merta ed. Ethnogenese und Überliefrung. Angewandte Methoden der Frühmittelalterforschung (Wenen en München 1994) 9-26, aldaar 10-11; en Bazelmans, Eén voor allen, allen voor één. Tacitus' Germania, de Oudengelse Beowulf en het ritueel-kosmologische karakter van de relatie heer en krijger-volgeling in Germaanse samenlevingen (Amsterdam 1996) 45-47.
4. Wenskus gebruikt de begrippen 'Stamm' en 'Ethnos'/'ethnische Gemeinschaft' door elkaar. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, passim.
5. Pohl, 'Tradition', 11; Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 81 en 90. Wenskus ontkent daarmee overigens niet dat 'kulturelle gegebenheiten für das Gemeinschaftsgefühl einer Gruppe bedeutsam werden können.' Ibidem, 89-90.
6. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 429-458 en passim.
7. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 14-17 en passim. Wenskus kent dit verschijnsel een belangrijke rol toe: 'Die Zähigkeit der Idee der Abstammungsgemeinschaft hat ihren letzten Grund doch offenbar darin, daß enge Verwandtschaft als die stärkste und ursprünglichste Bindekraft der Vergesellung empfunden werd.' Ibidem, 16. Daarmee strookt Wenskus' idee van de stam/etnische groep als pseudo-afstammingsgroep uitstekend met het denken van de socioloog Anthony D. Smith m.b.t. etniciteit. Net zoals voor Wenskus is voor Smith de 'myth of common descent' namelijk de 'sine qua non voor etniciteit'. Anthony D. Smith, The ethnic origins of nations (Paperback-editie; Cambridge 1996) 24-26.
8. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, Vorwort en 93.
9. Sinds de late IJzertijd werd in de Germaanse wereld geleidelijk aan het sacrale koningschap verdrongen door het Heerkönigtum en het daarmee verbonden systeem van Gefolgschaft. Deze nieuwe politieke inrichting (Verfassung) van de stam maakte met name gedurende de Volksverhuizingstijd een grote bloei door, aldus Wenskus. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 409-430.
10. Voor de betekenis van het begrip traditie zoals Wenskus dat hanteert zie paragraaf 3.2.
11. N.b., i.p.v. 'Stammesbewußtsein' hanteert Wenskus ook de term 'ethnisches Bewußtsein', Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 638 s.v. 'ethnisches Bewußtsein'.
12. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 54-76 en 429-458.
13. We zien dit bijvoorbeeld in Wenskus' benadering van de diverse groepen met de naam 'Goten' of een daaraan verwante naam. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 462-485.
14. Walter Goffart, Recensie van Herwig Wolframs Geschichte der Goten: von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts. Entwurf einer historischen Ethnographie. (2e druk; München 1980) in: Speculum. A journal of medieval studies 57 (1982) 444-447, aldaar 445. Dat de Traditionskern gevormd wordt door families van goddelijke afkomst is iets dat ik niet bij Wenskus ben tegengekomen. Ik vermoed dat Goffart hier het denkgoed van Wenkus verwart heeft met dat van de in hoge mate aan Wenskus schatplichtige Herwig Wolfram, want alleen bij Wolfram ben ik deze invulling van de Traditionskern tegengekomen. Herwig Wolfram, History of the Goths (2e druk, vertaling door Thomas J. Dunlap; Berkeley 1988) 6. N.b., ook Patrick Amory meent dat het begrip 'Traditionskern' betrekking heeft op de traditie zelf. En ook volgens hem werd door Wenskus de leden van de Traditionskern een goddelijke komaf toegekend. Patrick Amory, People and identity in Ostrogothic Italy, 489-554. Cambridge studies in Medieval life and thought. Fourth series 33 (Cambridge 1997) 34-35 en 37. Voor de schatplichtigheid van Wolfram aan Wenskus: Amory, People and identity, 34-35; Goffart, Recensie, 444-445; Pohl, 'Conceptions', 39.
15. Pohl, 'Conceptions', 39.
16. Wolfram, e.g. History, 31, 36-37 en passim. Deze voorstelling komen we ook bij Wenskus zelf tegen. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 462-485.
17. Herwig Wolfram, 'Einleitung oder Überlegungen zur Origo Gentis', in: Herwig Wolfram en Walter Pohl ed. Typen der Ethnogenese unter besondere Berücksichtigung der Bayern 1. Denkschriften der Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse 201 (1990) 19-31, aldaar 20 en History, 5 en 6, m.n. noot 34.
18. De ideeën van Wenskus hieromtrent zal ik in dit werkstuk overigens niet behandelen. In Stammesbildung und Verfassung gaat hij hier namelijk dusdanig beperkt op in - zie hiervoor de subparagraaf VB1 genaamd 'Die Goten' (Wenskus, Stammesbildung und Verfassung, 462-485.) - dat het ondoenlijk is zijn ideeën in deze aan een kritische analyse te onderwerpen. Daarentegen wordt Wolfram gezien als degene die Wenskus 'etnogenese'-denken uitgebreid op de verschillende Gotische groepen heeft toegepast, (Pohl, 'Conceptions', 39; en Goffart, Recensie, 444.) zodat het zinvoller is hem aan de tand te voelen.
inhoudsopgave | volgende | bovenkant pagina
Webdesign & Layout door Charles Vermeulen
CharlesVermeulen.com